Metody diagnozy w psychologii klinicznej dziecka i rodziny
Pierwszy tom nowej serii wydawniczej „Psychologia Kliniczna Dziecka i Rodziny”,
stanowiącej kontynuację Zeszytów Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego. Książka składa się z 10 rozdziałów poświęconych
różnym aspektom diagnozy w badaniach naukowych i klinicznych oraz praktyce
psychologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem roli procesu diagnostycznego w pracy
terapeutycznej z dziećmi i całymi rodzinami.
„Autorzy przedstawili zagadnienia związane z diagnozą i terapią jako dwa
przeplatające się ze sobą, a zarazem mocno połączone aspekty pracy psychologa
klinicznego z dzieckiem i rodziną. Znaleźć tu można wiele ważnych informacji na temat
konkretnych metod diagnostycznych, a lektura dostarcza ponadto okazji do refleksji nad
rolą i przebiegiem diagnozy psychologicznej. Autorzy nie wahają się odnieść do
kontrowersyjnych zagadnień, prezentując swoje stanowisko jako głos w dyskusji, która
niewątpliwie powinna toczyć się wśród psychologów nad różnymi aspektami
diagnozy”
Z recenzji prof. dr hab. Ewy Pisuli
Streszczenia rozdziałów
1. Czy diagnoza ma sens? Miejsce diagnozy we
współczesnej systemowej terapii rodzin
Szymon Chrząstowski
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Rozdział poświęcono zastrzeżeniom wysuwanym przez terapeutów, których praca
inspirowana jest ideami konstrukcjonizmu społecznego, pod adresem tradycyjnie ujmowanej
diagnozy w psychoterapii. Zgodnie z prezentowanym przez nich stanowiskiem diagnoza
utrudnia uważne słuchanie i zrozumienie klienta (pacjenta) oraz jego trudności.
Całkowite odrzucenie diagnozy nie wydaje się jednak możliwe, gdyż pewne próby
zrozumienia drugiej osoby zawsze towarzyszą rozmowie z pacjentem. Im bardziej
niesformalizowany charakter diagnozy, tym większa jej podatność na zniekształcenia.
Końcowa część rozdziału dotyczy praktycznych wniosków, jakie płyną z zestawienia
argumentów za odrzuceniem diagnozy i przemawiających na jej korzyść. Szczególną
uwagę poświęcono diagnozie zmiany jako kluczowego elementu każdej terapii.
Słowa kluczowe: diagnoza jako hipoteza, konstrukcjonizm społeczny,
postmodernizm, terapia systemowa, zmiana w terapii.
2. Obserwacja psychologiczna w procesie diagnozy
klinicznej dziecka
Marina Zalewska
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
W rozdziale przedstawiono definicję obserwacji psychologicznej, sformułowaną przez
Kowalika (2000) oraz omówiono specyfikę tej metody, założenia teoretyczne i reguły
wnioskowania na podstawie danych obserwacyjnych. Położono akcent na analizę problemów
związanych ze stosowaniem obserwacji w kontekście diagnozy klinicznej dziecka. Wskazano
na formalne aspekty obserwacji psychologicznej i jej ograniczenia jako metody badania
psychiki dziecka.
Słowa kluczowe: diagnoza klasyfikacyjna, diagnoza wyjaśniająca, obserwacja
psychologiczna, podejście interpersonalne, wnioskowanie redukcyjne, wnioskowanie
teoretyczne.
3. Obserwacja interakcji niemowlę – rodzice. Rola mikroanalizy
zachowania
Grażyna Kmita
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Rozdział poświęcony jest szczególnemu podejściu do obserwacji psychologicznej
niemowląt i ich rodziców – mikroanalizie zachowań interakcyjnych. Autorka przedstawia
źródła zainteresowania badaczy mikroanalizą komunikowania się w najwcześniejszym
okresie życia. Omawia podstawowe założenia teoretyczne i metodologiczne, znaczenie
systemu kodowania, ograniczenia związane z interpretacją danych obserwacyjnych oraz
przykładowe programy komputerowe ułatwiające kodowanie materiału filmowego. Rozdział
kończą rozważania nad wyborem właściwego poziomu analizy danych obserwacyjnych: kiedy
warto zastosować mikro-, a kiedy makroanalizę zachowań?
Słowa kluczowe: makroanaliza, mikroanaliza, niemowlę, rodzice, zachowania
interakcyjne.
4. Terapia trzyletniego chłopca autystycznego przez zestrajanie
działań w diadzie dziecko – dorosły
Hanna Olechnowicz
Klub Terapeutyczny dla Dzieci z Poważnymi Problemami Emocjonalnymi i ich Rodzin przy
Ośrodku Badań i Usług Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa
Felicyta Krawczyk
Zespół Szkół Specjalnych, Opole
W rozdziale przedstawiono ewolucję autystycznego chłopca, którego rozwój załamał
się w 18. miesiącu życia. Indywidualną terapię rozpoczęto, gdy dziecko miało trzy i
pół roku. Zmierzała ona do restytucji doznań przynależnych wiekowi poniemowlęcemu
oraz do wytworzenia reprezentacji działaniowej (enactive representation)
własnej osoby w relacji z terapeutką. Program odwoływał się do przedsymbolicznego
poziomu rozwoju osobowości. Wpływ terapeutyczny polegał na zestrajaniu działań w
diadzie dziecko – dorosły i angażowaniu w intensywną aktywność ruchową ciała i
psychiki dziecka, by wyzwolić w nim intencjonalne spostrzeganie, spontaniczne działanie
i inicjatywę. Po dwóch miesiącach terapii chłopiec ujawnił: (1)
wewnątrzpochodny napęd do inicjowania kontaktu; (2) zdolność użycia nielicznych
wyrazów do organizowania sytuacji społecznych (wyrażanie pragnień, słowa „nie” i
„ja”). Badanie psychologiczne przeprowadzone w 5. roku życia dziecka wykazało normę
intelektualną bez symptomów autyzmu.
Słowa kluczowe: aktywność ruchowa, autyzm, działania w diadzie dziecko –
dorosły, reprezentacje w umyśle, zestrojenie działań.
5. Diagnoza funkcjonowania psychicznego dzieci przy użyciu metod
projekcyjnych
Katarzyna Schier, Marta Wąs
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Autorki przedstawiają argumenty przemawiające zarówno za stosowaniem metod
projekcyjnych w procesie diagnozy psychologicznej dzieci i młodzieży, jak i przeciw
wykorzystywaniu ich. Omawiają definicję zjawiska projekcji w odniesieniu do szeroko
rozumianych procesów społecznych, a także bardziej szczegółowo – w kontekście
badania psychologicznego. Podają sposoby klasyfikacji technik projekcyjnych w psychologii
klinicznej. W rozdziale przedstawiono trzy przykłady wykorzystania w diagnozie narzędzi
projekcyjnych, analizując ich przydatność. Na zakończenie określono warunki
stosowania metod projekcyjnych w pracy naukowej i w pracy klinicznej z dziećmi i
młodzieżą.
Słowa kluczowe: diagnoza, metody projekcyjne, Scenotest, rysunek rodziny.
6. Metody badania funkcji wykonawczych u dzieci i młodzieży–
omówienie wybranych technik
Małgorzata Woźniak-Prus
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Specjalistyczna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna TOP
Małgorzata Gambin
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”
Funkcje wykonawcze definiowane są jako zbiór procesów o mózgowej lokalizacji,
odpowiedzialnych za organizację i realizację celowego działania, a zatem warunkujących
zdolność jednostki do samokontroli. Badanie ich jest ważnym elementem diagnozy
psychologicznej dzieci i młodzieży, ponieważ zaburzenia funkcji wykonawczych obserwuje
się u osób z różnymi nieprawidłowościami rozwoju (np. zespołem nadpobudliwości
psychoruchowej, całościowymi zaburzeniami rozwoju). W rozdziale przedstawiono różne
metody diagnozy wybranych funkcji wykonawczych, takich jak hamowanie reakcji, pamięć
operacyjna, przełączanie, planowanie oraz fluencja słowna. Omówiono zarówno metody
stosowane w badaniach naukowych, jak i w praktyce klinicznej.
Słowa kluczowe: hamowanie, funkcje wykonawcze, pamięć operacyjna, planowanie,
techniki badawcze, zaburzenia rozwoju dziecka.
7. Skale szacunkowe dla rodziców i nauczycieli jako narzędzia
diagnozy w psychologii klinicznej dziecka
Małgorzata Święcicka
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
W rozdziale przedstawiono zastosowanie, założenia teoretyczne oraz zasady konstrukcji
skal szacunkowych dla rodziców i nauczycieli. Skale szacunkowe to narzędzia
diagnostyczne służące ocenie stopnia nasilenia objawów psychopatologicznych u dzieci.
Omówiono przykłady skal opracowanych na podstawie wyników badań empirycznych oraz skal
opartych na kategoriach zawartych w podręczniku diagnostycznym DSM. Ukazano
znaczenie skal oceniających stopień upośledzenia funkcjonowania życiowego dzieci oraz
korzyści wynikające z uzyskiwania danych o dziecku od kilku informatorów. W drugiej
części rozdziału przedstawiono wstępne wyniki prowadzonych przez autorkę badań nad
konstrukcją skal szacunkowych przeznaczonych do diagnozy dzieci z zaburzeniami uwagi.
Słowa kluczowe: diagnoza psychologiczna, skale szacunkowe, zaburzenia rozwoju
dzieci.
8. Kategorie do opisu relacji między członkami rodziny –
bliskość, autonomia, władza
Barbara Tryjarska
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
W rozdziale zaproponowano trzy kategorie do opisu relacji w rodzinie – bliskość,
autonomię i władzę. Przy ich użyciu można diagnozować każdą relację między
dwiema osobami. Autorka omawia podobieństwa i różnice między bliskością a więzią,
symbiozą, wiązaniem, fuzją i rozmyciem granic. Z wymiaru „bliskość” wyodrębnia
wymiar intruzyjności. Omawia przejawy autonomii w relacji dwóch dorosłych osób i
proces osiągania jej przez dorastające dzieci w
rodzinie. Władza w relacji, rozumiana jako moc podejmowania decyzji i egzekwowania ich,
odróżniana jest od kontroli.
Słowa kluczowe: autonomia, bliskość, relacje w diadzie, więź, władza
9. Przegląd najważniejszych metod kwestionariuszowych oceny
funkcjonowania rodziny
Magdalena Górska-Michałowska
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
W rozdziale przedstawiono modele teoretyczne leżące u podstaw kwestionariuszy
najczęściej stosowanych w studiach nad funkcjonowaniem rodziny, budowę i właściwości
psychometryczne każdego z narzędzi, a także wybrane badania przeprowadzone przy ich
użyciu. Omówiono trzy typy kwestionariuszy: oparte na modelach wielowymiarowych,
służące do oceny kilku aspektów funkcjonowania rodziny (FES i FAD); oparte na modelach
wielopoziomowych, umożliwiające badanie jej jako całości, na poziomie relacji między
poszczególnymi członkami i poziomie postrzeganego przez nich własnego funkcjonowania w
rodzinie (FAM, KOR) oraz wywodzące się z modeli dwuwymiarowych, które pozwalają na
szczegółową ocenę dwóch kluczowych dla właściwej diagnozy obszarów funkcjonowania
rodziny (SFI, FACES, CIFA). Opracowanie to może okazać się szczególnie użyteczne dla
badaczy i klinicystów, którzy chcą podjąć uzasadnioną empirycznie decyzję
dotyczącą wyboru odpowiedniego narzędzia do oceny funkcjonowania rodziny.
Słowa kluczowe: diagnoza rodziny, kwestionariusze do oceny rodziny, modele
funkcjonowania rodziny.
10. Retrospektywna ocena dziecięcych doświadczeń osób
dorosłych. Aspekty teoretyczne i metodologiczne
Jochen Hardt
Uniwersytet J. Gutenberga w Moguncji
Katarzyna Schier
Małgorzata Dragan
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Autorzy przedstawiają wnikliwą analizę różnych aspektów retrospektywnej metody
badania dziecięcych doświadczeń osób dorosłych oraz ocenę jej przydatności do
celów diagnozy psychologicznej. Prezentują różnorodne wyniki badań nad pamięcią i
opisują sposoby ich wykorzystania we wnioskowaniu o doświadczeniach autobiograficznych.
Analizę oparto na danych dotyczących wykorzystania seksualnego, przemocy fizycznej oraz
zaniedbania dzieci przez ich opiekunów.
Słowa kluczowe: badania retrospektywne, negatywne doświadczenia z dzieciństwa,
przemoc fizyczna, przemoc seksualna, retrospektywny opis doświadczeń, trauma dziecięca,
zaniedbywanie.
208 stron, Format: 16.5x23.5cm, oprawa miękka
