Ewolucyjny krajobraz religii
Praca Scotta Atrana jest znakomitym wykładem ewolucyjnej interpretacji religii, a
także prawdziwą kopalnią wiedzy dla każdego kto planuje empiryczne badania religii.
Pascal Boyer
Książka ta, z ponad tysiącem odwołań i dyskusją prawie całości dziejów
człowieka i kultury, od pogrzebów Neandertalczyków po samobójcze zamachy w
palestyńskiej antykolonialnej walce, jest encyklopedyczna co do zakresu, a jednocześnie
prezentuje rozmach i głębię myśli autora. Atranowi udało się połączyć stare i
nowe dzięki odniesieniom procesów kognitywnych do egzystencjalnych niepokojów.
Kombinacja ta czyni książkę unikatowym punktem odniesienia i wyzwaniem dla badających
religię z różnych perspektyw.
Benjamin Beit-Hallahmi
Książka Atrana to przejaw wysokiego kunsztu naukowego. Erudycja i znajomość rzeczy
prezentowane przez tego badacza są niewątpliwe. […] Praca Atrana adekwatnie, wręcz po
mistrzowsku, fachowo, naukowo i kompleksowo wypełnia dużą lukę w polskim
piśmiennictwie. Konkretyzuje i uzupełnia w miarę popularne poglądy Richarda Dawkinsa
(Bóg urojony), lecz tym razem to wykład na wskroś profesjonalny.
Michał Buchowski
Centralną teoretyczną tezą Atrana, bazującą na odwołaniach do osiągnięć
psychologii ewolucyjnej i badań nad ewolucją funkcji poznawczych oraz domen
kognitywnych, jest stwierdzenie, że zjawisko religii stanowi wtórną, uboczną
adaptację wynikającą z ewolucji mózgu i rozwoju konceptu podmiotu intencjonalnego.
[…] Powyższa teza zyskuje w książce potężne podbudowanie teoretyczne mnóstwem
opracowań wąskozakresowych oddających całe spektrum dorobku
kognitywistów-religioznawców. Sprawia to, że dzieło Atrana ma wyjątkowe walory
edukacyjne i pomimo dziesięciu lat, które minęły od jego publikacji nie doczekało
się konkurencyjnego opracowania.
Tomasz Sikora
Tomasz Sikora: Zagadnienia kognitywizmu religioznawczego
Przedmowa. Umysły z epoki kamienia łupanego w świecie ery kosmicznej?
Rozdział 1: Wprowadzenie. Ewolucyjna zagadka
1.1. Dlaczego religia jest problemem ewolucyjnym?
1.2. Dlaczego religie i kultury nie są bytami ani rzeczami?
1.3. Czym jest krajobraz ewolucyjny? Metafora przewodu
1.4. Czym Myszka Miki i Marks różnią się od Boga? Ograniczenia poznawczych teorii
religii oraz teorii podkreślających znaczenie zaangażowania
1.5. Podsumowanie
CZĘŚĆ 1 EWOLUCYJNE ŹRÓDŁA
Rozdział 2: Bezmyślny agens. Ewolucyjne adaptacje i produkty uboczne
2.1. Wprowadzenie: natura adaptacji biologicznej
2.2. Dowody na rzecz adaptacji: analogia, homologia, przetarg między cechami
funkcjonalnymi, ontogeneza
2.3. Sui generis ludzkie poznanie
2.4. Adaptacje jako rozwiązania problemów naszych przodków
2.5. Odwrotna inżynieria i jej ograniczenia
2.6. „Takie sobie bajeczki” o „Ja”
2.7. Tajemnicza opowieść języka
2.8. Ewolucyjne „produkty oboczne”
2.9. Czy duży mózg jest jedynie wytwórcą spandreli?
2.10. Psychologia ewolucyjna: doraźny paradygmat badawczy
2.11. Podsumowanie: bezmyślny agens
Rozdział 3: Boże stworzenie. Ewolucyjne początki nadprzyrodzonego
3.1. Dusze i duchy w snach i cieniach
3.2. Modularność i specyficzność domen
3.3. Sprawstwo
3.4. Domena naturalna sprawstwa: argumenty z rozwoju wczesnodziecięcego
3.5. Struktury teliczne i „tragedia poznania”
3.6. Nadprzyrodzone: domena kulturowa sprawstwa
3.7. Teoria przywiązania: czy bóstwa są surogatami rodziców?
3.8. Podsumowanie: nadprzyrodzone sprawstwo jest ewolucyjnym produktem ubocznym
uaktywnianym przez schemat detekcji drapieżnik-obrońca-ofiara
CZĘŚĆ II ABSURDALNE ZAANGAŻOWANIE
Rozdział 4: Kontrintuicyjne światy nadprzyrodzone. O przyziemnej naturze
wierzeń religijnych
4.1. Naturalna i nadnaturalna przyczynowość
4.2. Mitologiczne opowieści
4.3. Reprezentacje kulturowe
4.4. Objawienia a prawda: dlaczego Słowo Boże nie może zostać poddane weryfikacji
4.5. Quasi-sądy
4.6. Sądy kontrintuicyjne
4.7. Zapamiętywalność minimalnie kontrintuicyjnych wierzeń i ich zespołów
4.8. Przedstawianie Prawdy: metareprezentacje światów nadprzyrodzonych
4.9. Podsumowanie: uczynić logicznie możliwymi światy niemożliwe
Rozdział 5: Sens poświęcenia. Kultura, komunikacja i zobowiązanie
5.1. Poświęcenie: koszt, który nigdy się nie zwróci
5.2. Altruizm: współpracować aby współzawodniczyć
5.3. Fundamentalistyczna nietolerancja innych „gatunków”
5.4. Synkretyzm, konkurencja społeczna i symboliczna inwersja
5.5. Hierarchia – społeczna i nadprzyrodzona
5.6. Ewolucyjna racjonalność niezrozumiałego samopoświęcenia
5.7. Szczere samooszukiwanie: zemsta i miłość
5.8. Mediacja rytuałów, magia i wróżby
5.9. Podsumowanie: trwały uścisk religii
CZĘŚĆ III RYTUALNE PASJE
Rozdział 6: Rytuał i objawienie. Umysł emocjonalny
6.1. Pamięć rytuałów: doktryny i imaginacje
6.2. Niektóre problemy: liturgia nie jest logiczna, a częste pobudzenie nie jest rzadkie
6.3. Schematy i specyficzność kodowania: pamięć epizodyczna versus semantyczna
6.4. Wpływanie na wspomnienia
6.5. Ceremonialne manipulowanie ewolucyjnymi imperatywami pamięci
6.6. Stany posesyjne, nagłe nawrócenie, doświadczenie mistyczne: rytualne rozwiązanie
bez przygotowania
6.7. Rutynowy rytuał: powtarzalność zawierająca jedynie obietnicę rozwiązania
6.8. Podsumowanie: rytuał i objawienie – nadzwyczajna manifestacja zwyczajnych
środków
Rozdział 7: Fale namiętności. Neuropsychologia religii
7.1. Dowody z neurobiologii: ciało migdałowate i modulacja stresu
7.2. Wyzwalające adrenalinę obrazy śmierci zwiększają religijność – eksperyment
7.3. Neuroteologia: nauka i dyrdymały
7.4. „Ośrodek Boga” w płacie skroniowym? Mało prawdopodobne
7.5. Religia i psychopatologia: epilepsja, schizofrenia, autyzm
7.6. Podsumowanie: doświadczenia mistyczne mogą zainspirować nową religię, ale same
jej nie stanowią
CZĘŚĆ IV TEORIE POMIJAJĄCE PROBLEM UMYSŁU
Rozdział 8: Kultura bez umysłu. Socjobiologia i dobór grupowy
8.1. Socjobiologia lub materializm mistyczny
8.2. Czy normy są jednostkami ewolucji kulturowej?
8.3. Emulacja, pokazy i stabilizacja społeczna
8.4. Doborem grupowym rządzi funkcjonalizm
8.5. Pominięcie umysłu
8.6. Mgliste normy
8.7. Dobór grupowy w biologii: wariant notacyjny dostosowania łącznego
8.8. (Nieliczne) analizy przypadków ludzkiego doboru grupowego
8.9. Epidemiologia kulturowa: „eksperyment ogrodowy” u Majów nizinnych
8.10. Duch wspólnoty
8.11. System wierzeń jako ewolucyjna strategia grupowa? Nie warto w to wierzyć
8.12. Podsumowanie: normy i cechy grupowe są bytami pojęciowymi a nie naturalnymi
Rozdział 9: Kłopot z memami. Inferencja versus naśladownictwo w tworzeniu
kultury
9.1. Memy nie są biologiczne, ale są ściśle darwinowskie
9.2. Co jest tak szczególnego w memach?
9.3. Budowanie mózgu i umysłu
9.4. Dobre i złe memy
9.5. Memetyka ślepa na umysł
9.6. Wielomodularny umysł: argument na rzecz alternatywy
9.7. Nie ma replikacji bez imitacji, a więc nie ma replikacji
9.8. Przykazania nie są jednoznaczne, a religia nie podlega prostej replikacji
9.9. Naśladownictwo versus wnioskowanie
9.10. Podsumowanie: poznawcze ograniczenia kultury
Rozdział 10: Podsumowanie. Dlaczego wydaje się, że religia zostanie z nami
na dobre
10.1. Religie to kosztowne, trudne do podważenia zaangażowanie względem
kontrintuicyjnych światów
10.2. Religia nie jest adaptacją, ale pasuje do ewolucyjnego krajobrazu
10.3. Nadnaturalne agensy powstają za sprawą kulturowej manipulacji bodźcami z domeny
naturalnej potocznej psychologii, która zawiera programy do wykrywania ożywionych
agensów
10.4. Metareprezentacja umożliwia oszustwa, lecz również czyni ludzi zdolnymi do
wyobrażania sobie światów nadprzyrodzonych, które wykorzystują oczekiwania modularne
tak, by radzić sobie z tym problemem
10.5. Emocjonalnie motywowane samopoświęcenie wobec świata nadprzyrodzonego poprzez
inspirowanie współzawodnictwa z innymi grupami stabilizuje wewnętrzny porządek moralny
grupy, tworząc w ten sposób nowe formy religii
10.6. Niepokoje egzystencjalne (np. śmierć) motywują wierzenia i praktyki religijne,
zatem jedynie emocjonalne niwelowanie tych lęków – a nie samych procesów myślowych
– uzasadnia istnienie religii
10.7. Neurobiologiczne porównania stanów mistycznych (np. transu) i stanów
patologicznych (schizofrenia, epilepsja) nie doceniają wagi sprawstwa i aktywności kory
przedczołowej
10.8. Socjobiologia (zachowania religijne są kierowane przez nieznane geny) i teoria
selekcji grupowej (kultury religijne jako superorganizmy) ignorują umysł jako przyczynę
powstania religii
10.9. Pojęcia religijne nie replikują się jak memy odwzorowywane w umyśle gospodarza,
lecz odtwarzają się w kolejnych umysłach poprzez wnioskowanie i odpamiętanie zależnie
od ograniczeń modularnych
10.10. Świecka nauka i religia: koegzystencja czy gra o sumie zerowej?
Literatura
Indeks
411 stron, Format: 15.8x23.5cm, oprawa miękka
