STUDIA NAD CZYTELNOŚCIĄ KROJÓW PISMA I PARAMETRAMI CICHEGO CZYTANIA U POLSKICH UCZNIÓW Z DYSLEKSJĄ WOLAŃSKI A. Bankowa.pl

Studia nad czytelnością krojów pisma i parametrami cichego czytania u polskich uczniów z dysleksją

Problematyka czytania – także w kontekście trudności w opanowaniu tej umiejętności przez dzieci z dysleksją – pozostaje od lat w polu zainteresowań badaczy reprezentujących rozmaite dziedziny nauki. Przede wszystkim sprawność ta stanowi obiekt analiz dokonywanych przez pedagogów, psychologów, lingwistów, psycholingwistów i logopedów.

W niniejszej monografii przedmiotem badań własnych są czytelność krojów pisma oraz parametry cichego czytania u polskich uczniów z dysleksją rozwojową. Pierwszym głównym celem badań było sprawdzenie, które spośród ogólnie dostępnych krojów pisma używanych w druku i na nośnikach elektronicznych oraz krojów zaprojektowanych specjalnie dla osób dyslektycznych są mniej, a które bardziej czytelne dla polskich uczniów w wieku 12–16 lat ze stwierdzoną dysleksją rozwojową. Dodatkowym celem analiz, który wykraczał poza obszar eksperymentu, było ustalenie, jakie cechy morfologiczne badanych krojów pisma decydują o ich czytelności. Drugim głównym celem badań było ustalenie parametrów cichego czytania tekstów polskojęzycznych u uczniów dyslektycznych w wieku 12–16 lat.

Książka stanowi typową monografię naukową poświęconą czytelności krojów pisma w kontekście procesu czytania ze zrozumieniem. Choć formalnie ma wiele cech wykładu akademickiego, to w treści stara się być pragmatyczna. Charakterystyka procesu czytania, omówienie znaków pisma w systemie języka i w tekście typograficznym, w końcu opis morfologii i stylistyki łacińskiego pisma typograficznego dokonywane są zarówno z poznawczego, jak i praktycznego punktu widzenia.

Książka ma charakter interdyscyplinarny. Daje szerokie spojrzenie na neurobiologiczny aspekt procesu czytania. Stanowi także kompendium wiedzy na temat krojów pisma i klasyfikacji jego odmian. Publikacja łączy zagadnienia językoznawcze (grafematyka i grafetyka), logopedyczne (zaburzenia czytania) oraz typograficzne (cechy strukturalne i morfologia pisma). Dużą wartością pracy jest jej komponent eksperymentalny Są to pierwsze na polskim gruncie badania okulograficzne, które poddają analizie czytelność krojów pisma wśród uczniów z dysleksją rozwojową.

Wstęp 13
1. Czytelność polskojęzycznego tekstu typograficznego dla dzieci i młodzieży w perspektywie badawczej i normalizacyjno-edytorskiej            . 16
2. Przedmiot badań własnych oraz zakres opracowania              24
3. Konwencje zapisu                             31
Podziękowania                               . 33

CZĘŚĆ PIERWSZA. Analiza i krytyka piśmiennictwa          . 35

Wprowadzenie                               . 36

ROZDZIAŁ 1. Proces czytania w normie i patologii – perspektywa transdyscyplinarna                       37
1.1. Istota wizualnego przetwarzania języka                    38
1.2. Neurobiologiczne uwarunkowania procesu czytania             . 44
1.3. Psycholingwistyczne modele procesu czytania                 59
1.4. Aktywność okulomotoryczna w procesie czytania               . 70
1.5. Formy i style lektury, tempo oraz techniki czytania               82
1.6. Symptomatologia i patomechanizm zaburzeń procesu czytania u osób z dysleksją rozwojową, hiperleksją i aleksją                       94

ROZDZIAŁ 2. Pismo i jego znaki w systemie języka i w tekście (typo)graficznym   120
2.1. Grafematyka i grafetyka jako subdyscypliny językoznawcze           121
2.2. Pismo w ujęciu grafematycznym i grafetycznym                123
2.3. Jednostki pisma alfabetycznego i tekstu (typo)graficznego           . 129
2.4. Grafemy w piśmie alfabetycznym                      . 136
2.5. Alografy pozycyjne, ortograficzne i fakultatywne w piśmie alfabetycznym     143
2.6. Reguły odpowiedniości grafem–fonem na przykładzie języka polskiego      147
2.7. Grafematyczne cechy dystynktywne podstawowych grafemów pisma łacińskiego                                162
2.8. Czytelność łacińskiego pisma typograficznego i złożonego nim tekstu      . 169

ROZDZIAŁ 3. Morfologia łacińskiego pisma typograficznego w ujęciu grafetycznym                         . 196
3.1. Geometria łacińskiego pisma typograficznego                 196
3.2. Elementy budowy liter pisma typograficznego i ich tradycyjne nazwy      201
3.3. Cechy strukturalne krojów łacińskiego pisma typograficznego          208
3.3.1. Kroje szeryfowe i bezszeryfowe                    208
3.3.2. Kroje jedno- i dwuelementowe                    213
3.3.3. Kroje proporcjonalne i nieproporcjonalne               . 215
3.3.4. Całkowita wysokość kroju pisma oraz wysokość minuskuły i majuskuły . 216
3.3.5. Dukt i rytm kroju pisma                       218
3.3.6. Ciężar optyczny kroju pisma                     219
3.4. Cechy graficzne odmian krojów łacińskiego pisma typograficznego       . 220
3.4.1. Grubość, szerokość i pochylenie znaków pisma             220
3.4.2. Matryca wariantów kroju pisma                   . 225
3.4.3. Warianty graficzne krojów w różnych przedziałach stopnia pisma     226
3.4.4. Stylistyczne warianty glifów                     . 228

ROZDZIAŁ 4. Klasyfikacja i charakterystyka odmian stylowych pisma dziełowego                          . 231
4.1. Przegląd najważniejszych współczesnych klasyfikacji odmian stylowych pisma typograficznego                              232
4.1.1. Klasyfikacja F. Thibaudeau (Francja, 1924)               234
4.1.2. Klasyfikacja M. Voxa i Association Typographique Internationale (Francja, 1952, 1962–2021)                      235
4.1.3. Klasyfikacja A. Novaresego (Włochy, 1957)               237
4.1.4. Klasyfikacja H. Zapfa i W. Wengena oraz Deutschen Instituts für Normung (Niemcy, 1964)                           238
4.1.5. Klasyfikacja British Standards Institution (Wielka Brytania, 1967)     239
4.1.6. Klasyfikacja Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakości (Polska, 1973)                           . 240
4.1.7. Klasyfikacja J. Solpery (Czechosłowacja, 1977)             . 241
4.1.8. Klasyfikacja Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Poligraficznego (Polska, 1977)                           . 242
4.1.9. Klasyfikacja R. Bringhursta (Kanada, 1992)               242
4.1.10. Klasyfikacja pism drukarskich ART (Polska, 1993)           . 243
4.1.11. Klasyfikacja H.P. Willberga (Niemcy, 2001)               245
4.1.12. Klasyfikacja C. Dixon (Wielka Brytania, 2001)             . 246
4.2. Odmiany stylowe łacińskich krojów dziełowych – próba klasyfikacji własnej   248
4.2.1. Kroje dziełowe ogólnego przeznaczenia (antykwy)           . 250
4.2.1.1. Antykwa wczesnorenesansowa (wenecka, humanistyczna)    253
4.2.1.2. Antykwa późnorenesansowa (francuska, aldyńska)       . 255
4.2.1.3. Antykwa barokowa (niderlandzka)              256
4.2.1.4. Antykwa klasycystyczna                   258
4.2.1.5. Egipcjanka                        . 259
4.2.1.6. Neogrotesk                        . 262
4.2.1.7. Grotesk amerykański                    263
4.2.1.8. Grotesk geometryczny                   . 265
4.2.1.9. Grotesk humanistyczny                   266
4.2.1.10. Antykwy dwuelementowe modyfikowane           . 267
4.2.1.10.1. Antykwa szkocka                 267
4.2.1.10.2. Antykwa typu klarendon             . 269
4.2.1.10.3. Antykwy bezszeryfowe lub z szeryfami skrytymi   . 270
4.2.2. Kroje dziełowe specjalnego przeznaczenia               . 271
4.2.3. Kroje dziełowe martwe                       . 273
4.2.3.1. Kroje łamane (gotyckie i postgotyckie)            . 274
4.2.3.1.1. Tekstura                     275
4.2.3.1.2. Rotunda                     276
4.2.3.1.3. Szwabacha                    277
4.2.3.1.4. Fraktura                     278
4.2.3.2. Kroje gaelickie (insularne)                  283

CZĘŚĆ DRUGA. Metodologiczne podstawy badań własnych        285

Wprowadzenie                               . 286

ROZDZIAŁ 5. Metodologia eksperymentalno-instrumentalnych badań czytelności krojów pisma u uczniów z dysleksją           287
5.1. Model badań i jego uzasadnienie                      . 287
5.2. Etapy postępowania eksperymentalnego                   . 288
5.3. Przedmiot i cele badań                           291
5.4. Pytania badawcze                             292
5.4.1. Pytanie główne                           292
5.4.2. Pytania szczegółowe                         292
5.5. Hipotezy badawcze                            . 293
5.5.1. Hipoteza główna                          . 293
5.5.2. Hipotezy szczegółowe                        294
5.6. Zmienne i wskaźniki pomiaru                       . 294
5.7. Metoda analizy statystycznej                        . 296
5.7.1. Analiza danych statystycznych                    . 296
5.7.2. Wizualna prezentacja danych statystycznych              . 297
5.7.3. Procedura weryfikacji hipotez badawczych               298
5.8. Organizacja i przebieg eksperymentu                    . 300
5.9. Charakterystyka badanych osób                       307
5.10. Charakterystyka materiału badawczego                   . 308
5.10.1. Kroje pisma poddawane badaniom na czytelność            . 310
5.10.2. Warstwa językowa tekstu przeznaczonego do czytania          317
5.10.3. Warstwa typograficzna tekstu przeznaczonego do czytania        324

CZĘŚĆ TRZECIA. Analiza wyników badań własnych i ich interpretacja   . 333
Wprowadzenie                               . 334

ROZDZIAŁ 6. Kompleksowa analiza formy strukturalno-graficznej krojów pisma poddawanych badaniom na czytelność              . 335
6.1. Złożoność minuskuły i majuskuły polskiego alfabetu narodowego        . 335
6.2. Opis i porównanie podstawowych cech strukturalnych krojów pisma poddawanych badaniom na czytelność                    343
6.2.1. Antykwa Półtawskiego                       343
6.2.2. Arial                               . 344
6.2.3. Baskerville                             344
6.2.4. Comic Sans MS                           345
6.2.5. Courier New                            346
6.2.6. Doferm                              . 346
6.2.7. Fraktur BT                             347
6.2.8. Garamond                             348
6.2.9. Georgia                              348
6.2.10. Lato                                349
6.2.11. OpenDyslexic                           . 350
6.2.12. Tahoma                              350
6.2.13. Times New Roman                         . 351
6.2.14. Verdana                              352
6.3. Analiza porównawcza szczegółowych cech strukturalnych krojów pisma poddawanych badaniom na czytelność                    354
6.3.1. Całkowita wysokość kroju pisma                   . 355
6.3.2. Wysokość majuskuły                        . 357
6.3.3. Wysokość minuskuły                        . 358
6.3.4. Wysokość wydłużeń górnych i dolnych liter              . 360
6.3.5. Grubość trzonów liter                        361
6.3.6. Kontrast kresek grubych i cienkich w krojach dwuelementowych     . 363
6.3.7. Szerokość znaku pisma                       . 364
6.3.8. Szerokość spacji międzywyrazowej i świateł międzyliterowych      . 366
6.4. Odróżnialność wybranych liter w krojach pisma poddawanych badaniom na czytelność                               369

ROZDZIAŁ 7. Czytelność krojów pisma w badaniu eksperymentalno-instrumentalnym                       . 373
7.1. Rozumienie tekstu                             373
7.2. Czytelność krojów mierzona łącznym czasem czytania oraz czasem i liczbą fiksacji                                  375
7.2.1. Łączny czas czytania                        . 375
7.2.2. Łączny czas fiksacji                         378
7.2.3. Liczba fiksacji                           . 380
7.2.4. Dyskusja wyników dotyczących czytelności krojów pisma        . 383
7.3. Czytelność grup krojów pisma                       . 388
7.3.1. Kroje szeryfowe i bezszeryfowe                    388
7.3.2. Kroje jedno- i dwuelementowe                    388
7.3.3. Kroje proporcjonalne i nieproporcjonalne               . 389
7.3.4. Dyskusja wyników dotyczących czytelności grup krojów pisma      390
7.4. Subiektywna ocena czytelności krojów pisma w świetle wyników badań instrumentalnych                             393
7.4.1. Kroje pisma najbardziej i najmniej czytelne w subiektywnej ocenie badanych                             . 393
7.4.2. Związek pomiędzy subiektywną oceną krojów pisma a ich czytelnością obiektywną                            . 395
7.4.3. Dyskusja wyników dotyczących subiektywnej oceny krojów pisma     398
7.5. Czytelność pism typograficznych a wiek, płeć i korekcja okularowa        399
7.5.1. Wiek badanych uczniów                       399
7.5.2. Płeć badanych uczniów                       . 401
7.5.3. Korekcja okularowa u badanych uczniów               402
7.5.4. Dyskusja wyników dotyczących czytelności krojów pisma w kontekście wieku, płci i korekcji okularowej                   . 403

ROZDZIAŁ 8. Parametry cichego czytania tekstu łatwego u uczniów z dysleksją rozwojową                      405
8.1. Średnie tempo czytania cichego – analiza i dyskusja wyników          405
8.2. Średni czas fiksacji podczas czytania cichego – analiza i dyskusja wyników    . 407
8.3. Średni czas sakkad podczas czytania cichego – analiza i dyskusja wyników    . 410
8.4. Średni zakres fiksacji podczas czytania cichego – analiza i dyskusja wyników   . 413

Podsumowanie wyników badań własnych oraz wnioski aplikatywne        . 417

Aneks                                   . 427
Załącznik 1. Arkusz testu badającego rozumienie czytanych fragmentów tekstu    . 428
Załącznik 2. Kwestionariusz subiektywnej oceny czytelności badanych krojów pisma . 429
Załącznik 3. Materiał językowy i typograficzny poddawany badaniom w eksperymencie                             . 430
A. Fragment 1. (krój Garamond, skala: 1 : 1)                 . 430
B. Fragment 2. (krój Arial, skala: 1 : 1)                    . 431
C. Fragment 3. (krój Baskerville, skala: 1 : 1)                 . 432
D. Fragment 4. (krój Courier New, skala: 1 : 1)                 433
E. Fragment 5. (krój Georgia, skala: 1 : 1)                   434
F. Fragment 6. (krój Lato, skala: 1 : 1)                     435
G. Fragment 7. (krój Times New Roman, skala: 1 : 1)              436
H. Fragment 8. (krój Tahoma, skala: 1 : 1)                   437
I. Fragment 9. (krój Antykwa Półtawskiego, skala: 1 : 1)             438
J. Fragment 10. (krój Verdana, skala: 1 : 1)                  . 439
K. Fragment 11. (krój Doferm, skala: 1 : 1)                  . 440
L. Fragment 12. (krój Comic Sans MS, skala: 1 : 1)               441
M. Fragment 13. (krój OpenDyslexic, skala: 1 : 1)               . 442
N. Fragment 14. (krój Fraktur BT, skala: 1 : 1)                 443

Bibliografia                                 445
Summary                                  475
Spis rycin                                  481
Spis tabel                                  489

492 strony, B5, oprawa miękka

Po otrzymaniu zamówienia poinformujemy pocztą e-mail lub telefonicznie,
czy wybrany tytuł polskojęzyczny lub anglojęzyczny jest aktualnie na półce księgarni.