Drogi rozwoju osobowości dzieci i młodzieży
Trzeci tom serii wydawniczej „Psychologia Kliniczna Dziecka i Rodziny”, praca
zbiorowa.
Autorzy prezentują różne konteksty, w których można rozważać rozwój osobowości
w okresie dzieciństwa i dorastania, i omawiają wybrane czynniki sprzyjające
prawidłowemu rozwojowi oraz prowadzące do zakłóceń jego przebiegu.
W ośmiu rozdziałach tomu mowa jest o znaczeniu związków między naturą a
kulturą, o roli przemian cywilizacyjnych w dalekiej przeszłości i we współczesnym
świecie, o uwarunkowaniach rozwoju zdolności rozumienia własnych zachowań i działań
innych ludzi, zagrożeniach związanych z wczesną utratą rodzica i z występowaniem u
rodziców zaburzeń osobowości, mechanizmach kształtowania się specyficznego stylu
motywacyjnego u dzieci z ADHD, a także o rozwoju cech psychopatycznych u dzieci i
młodzieży.
1. Między naturą a kulturą, czyli o rozwoju osobowości
Piotr Oleś, Małgorzata Sobol-Kwapińska
Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II
Rozdział dotyczy wybranych prawidłowości rozwoju osobowości rozpatrywanych na trzech
poziomach: podstawowych dyspozycji, charakterystycznych przystosowań i koncepcji siebie.
Na poziomie dyspozycji pojawia się kwestia interakcji czynników genetycznych i
środowiskowych. Interakcja ta pozwala wyjaśniać stałość i zmienność cech
osobowości w dzieciństwie i adolescencji. Autorzy przedstawiają wyniki badań
ukazujące różny stopień stałości poszczególnych cech w ciągu życia.
Charakteryzują zjawiska sprzyjające ich stałości oraz przyczyniające się do zmian w
ich nasileniu. Na poziomie charakterystycznych przystosowań ważny jest wpływ
dzieciństwa na funkcjonowanie jednostki w adolescencji i dorosłości. Na podstawie wyników
badań autorzy formułują możliwe wyjaśnienia wpływu wzorca przywiązania w
dzieciństwie na charakter więzi emocjonalnych w dorosłości. Na poziomie koncepcji
siebie odwołują się do kwestii tworzenia tożsamości narracyjnej. Zbudowanie historii
życia wymaga znalezienia odpowiedzi na pytanie: „Kim jestem?” oraz powiązania
osobistej przeszłości z teraźniejszością i przyszłością. Problemy adolescencji
ogniskują się wokół kwestii samooceny, która – względnie wysoka w dzieciństwie
– na ogół obniża się oraz istotnie różnicuje w okresie dorastania. Jeśli
osobowość odpowiada za integrację myśli, uczuć i zachowań, to jakie reguły
spajające wyróżnione poziomy o tym decydują? Próbę odpowiedzi na to pytanie zawiera
autorski model kontrolowanej niespójności osobowości zarysowany w ostatniej części
rozdziału.
2. Ewolucyjne i kulturowe źródła rozwoju osobowego: od
wzajemności i dzielenia rytmu we wczesnej komunikacji dziecka z rodzicami do
uczestniczenia w świecie społecznym
Eliza Kiepura
Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej, Instytut Matki i Dziecka
Z prowadzonych od lat 70. ubiegłego wieku licznych badań nad wczesną komunikacją
rodziców i niemowląt wynika, że dzieci przychodzą na świat z wrodzonymi zdolnościami
do wchodzenia w intersubiektywny kontakt z wrażliwymi opiekunami. Z jednej strony ludzkie
kompetencje komunikacyjne i leżące u ich podłoża subtelne mechanizmy (wzajemność,
rytmiczność, muzyczność komunikacyjna) predysponują dzieci do dzielenia z rodzicami
znaczeń i przyswajania kulturowej wiedzy; z drugiej – są głęboko zakorzenione w
ewolucji. W rozdziale przedstawiono współczesną interdyscyplinarną wiedzę na temat
analogii i wzajemnych powiązań zauważalnych w rozwoju ludzkich zdolności komunikowania
się z innymi i aktywnego uczestniczenia w świecie społecznym i kulturowym na poziomie
ontogenezy oraz filogenezy.
3. Technologia informacyjna, wiedza i osobowość
Maria Ledzińska
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Autorka zabiera głos w dyskusji nad trudami rozwoju osobowości, koncentruje przy tym
uwagę na przeszkodach w budowaniu tego jej elementu, którym jest wiedza. W analizach
odwołuje się do tezy o regulacyjnej roli wiedzy, która ułatwia jednostce orientację w
sobie i otoczeniu, planowanie oraz podejmowanie działań. Kontekst analiz wyznacza
charakterystyka przemian ogólnoświatowych, inspirowanych rozwojem technologicznym, a
zawężonych do kulturowego oraz informacyjnego nurtu globalizacji.
4. „Pomyśl o mnie, mamo”. Relacja matka – dziecko jako kontekst rozwoju
zdolności mentalizowania
Marta Białecka-Pikul, Marta Szpak
Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński
Celem autorek jest wskazanie na relację matka – dziecko jako istotny kontekst rozwoju
dziecięcej wiedzy o stanach wewnętrznych (teorii umysłu, zdolności mentalizowania). Omówiono
i porównano koncepcje Petera Fonagy’ego (Fonagy, 2006) oraz Elisabeth Meins (Meins i
in., 2001, 1998, 2002, 2003), w których kluczową rolę w rozwoju dziecięcego rozumienia
stanów mentalnych przypisuje się matczynej zdolności mentalizowania. Na zakończenie
ukazano przykłady zastosowania modeli rozwoju mentalizacji zarówno w dziedzinie
psychopatologii rozwojowej, jak i psychologii rozwoju.
5. Utrata rodzica w wyniku śmierci lub rozwodu jako czynnik ryzyka zaburzeń
rozwoju osobowości
Magdalena Górska-Michałowska
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Rozdział poświęcono omówieniu roli utraty rodzica w wyniku śmierci lub rozwodu w
zaburzeniu rozwoju osobowości. Oba te doświadczenia są traktowane jako ważny czynnik
ryzyka pojawienia się trudności w wielu obszarach funkcjonowania dzieci i młodzieży. W
najnowszych pracach dotyczących tej tematyki dominuje jednak stanowisko, że poziom
przystosowania jednostki obniżają różne czynniki związane przede wszystkim ze
środowiskiem rodzinnym, które poprzedzają utratę rodzica, towarzyszą jej lub
następują po niej, a nie samo doświadczenie utraty. Z doniesień empirycznych wynika
też, że rozwód prowadzi do poważniejszych następstw niż śmierć rodzica. Autorka
rozdziału dokonała przeglądu badań dotyczących związku między doświadczeniem
śmierci lub rozwodu rodziców w okresie dzieciństwa i dorastania a dwoma aspektami
osobowości dzieci i młodzieży: poczuciem umiejscowienia kontroli oraz samooceną, które
mogą wpływać na ich gorsze przystosowanie. Ponadto omówiła mechanizmy pomagające
zrozumieć powiązanie utraty z zaburzeniem rozwoju osobowości. Koncepcją, która wydaje
się szczególnie cenna dla wyjaśnienia tego związku, jest teoria przywiązania.
6. Osobowość dzieci i osobowość ich rodziców – perspektywa
psychodynamiczna
Katarzyna Schier
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Autorka przedstawia związek między osobowością rodziców a osobowością ich dzieci.
Teoretycznym punktem odniesienia jest teoria psychodynamiczna, a drogowskazem klinicznym
Psychodynamic Diagnostic Manual, czyli klasyfikacja zaburzeń psychicznych, w której
istotną rolę pełni ocena sposobów funkcjonowania psychicznego osoby. Mechanizmy połączeń
między stanami umysłu rodziców i rozwojem określonych cech osobowości u ich dzieci
ilustrowane są za pomocą przykładu klinicznego.
7. Zaburzenia samokontroli a styl motywacyjny u dzieci i młodzieży z objawami
ADHD
Małgorzata Święcicka
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
W rozdziale przedstawiono wyniki badań wskazujące na występowanie specyficznego stylu
motywacyjnego u dzieci z ADHD oraz podjęto próbę wyjaśnienia leżących u jego
podłoża mechanizmów. Pokazano, w jaki sposób zaburzenia samokontroli charakteryzujące
dzieci z ADHD mogą wpływać na obniżanie motywacji do rozwiązywania zadań typu
szkolnego oraz na tworzenie się w tej grupie dzieci specyficznych przekonań dotyczących
możliwości osiągania przez nie kompetencji. Przedstawiono rozważania dotyczące sposobów
motywowania dzieci z ADHD przez dorosłych. W odwołaniu do teorii społeczno-poznawczej
Alberta Bandury oraz teorii samodeterminacji Richarda M. Ryana i Edwarda L. Deciego
zasugerowano stosowanie oddziaływań znaczących dla kształtowania się u dzieci z ADHD
cech osobowości sprzyjających dążeniu do rozwoju własnych kompetencji.
8. Cechy psychopatyczne u dzieci i młodzieży. Związki z dziecięcymi
zachowaniami problemowymi i psychopatią u osób dorosłych
Milena Florczak-Perchel
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski; NSZOZ GOMED: Zakład Medycyny
Hospicyjno-Paliatywnej oraz Zespół Domowej Opieki Paliatywno-Hospicyjnej dla Dorosłych
i Dzieci
Małgorzata Gambin
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia
Dziecka”
W rozdziale tym omówiono współczesną koncepcję psychopatii u dzieci i młodzieży
oraz doniesienia empiryczne dotyczące powiązań cech psychopatycznych z zachowaniami
problemowymi obserwowanymi w dzieciństwie i okresie dorastania. Szczególną uwagę
poświęcono opisowi możliwych związków między wymiarami osobowości składającymi
się na psychopatię a zachowaniami antyspołecznymi i agresywnymi z uwzględnieniem różnorodności
ich form i typów. Poruszono także kwestie stabilności cech psychopatycznych oraz
czynników ryzyka i czynników ochronnych mających wpływ na ich rozwój.
152 strony, Format: 16.5x23.5cm, oprawa miękka
