Siedemnastowieczne malarstwo holenderskie
Książka stanowi próbę monograficznego ujęcia problemu recepcji
siedemnastowiecznego malarstwa holenderskiego w polskiej literaturze powojennej.
O skali powziętego przez autorkę zadania świadczy to, że przedmiotem jej badań są
nie tylko siedemnastowieczne obrazy holenderskie i, odnoszące się do nich, polskie
utwory literackie, ale również teksty dziewiętnastowiecznych pisarzy i krytyków (najczęściej
francuskich), które ukształtowały tak zwany mit Holandii złotego wieku. Autorka
zaznajamia czytelnika z historycznie uwarunkowanymi, zmieniającymi się modelami
percepcji siedemnastowiecznego malarstwa holenderskiego. Oryginalnym osiągnięciem jest
wypracowany przez badaczkę klucz genologiczny, będący konsekwencją
historycznoliterackiej tezy na temat zapośredniczenia polskiej dziewiętnastowiecznej
recepcji malarstwa holenderskiego złotego wieku z zachodnioeuropejskiej
dziewiętnastowiecznej literaturze i krytyce artystycznej. Okazuje się, że pisarze, tacy
jak Czapski, Herling-Grudziński, Miłosz, Herbert, Zagajewski, Wencel – by wymienić
tylko niektórych bohaterów książki – podobnie jak niegdyś Fromentin, Thoré,
Balzac, postrzegają pejzaże, sceny rodzajowe, martwe natury i portrety (w tym także
portrety zbiorowe i autoportrety) jako gatunki „typowo holenderskie”; poddają rewizji
pojęcia, takie jak realizm i rodzajowość, o Varmeerowskim Widoku Delft nie potrafią mówić
bez odniesienia do Proustowskiego petit pan de mur jaune, martwe natury „czytają”
poprzez Chardina i Cézanne’a czy wskrzeszają mit Rembrandta-autoportrecisty,
dokonującego analizy własnego „ja”.
Na uwagę zasługuje również rozbudowana, szczegółowa analiza nie ukończonego zbioru
esejów Herberta o małych mistrzach holenderskich – Willemie Duysterze, Pieterze de
Hoochu, Hendricku Avercampie, Herculesie Segersie i Pieterze Saenredamie. Autorka tropi
niezlokalizowane przez Herberta cytaty, odkrywa źródła jego nawiązań, docierając do
opracowań i katalogów, z których pisarz korzystał, przygotowując tom Mali mistrzowie.
Jednak opracowane badania mają nie tylko dokumentalistyczny charakter, autorka stawia
bowiem tezę na temat Herbertowego projektu małej , „skrajnie subiektywnej” historii
sztuki, a także przybliża czytelnikowi mniej znanych w Polsce malarzy, których
artystyczna ranga domaga się – co Herbert wielokrotnie podkreślał – docenienia.
Część I. Pisarz w roli historyka sztuki
Wstęp / 9
Rozdział 1. Pejzaż / 31
„Krajobrazy w ramach” – Pankiewicz, Makowski, Cybis i Herbert śladami
siedemnastowiecznych pejzażystów
holenderskich (oraz Fromentina) / 31
Petit pan de mur jaune – Czapski, Grudziński i Herbert wobec proustowskiej wizji widoku
delft / 63
Rozdział 2. Malarstwo rodzajowe / 103
„Otwarte szeroko drzwi zapraszają”, czyli pisarze zaglądają do holenderskich wnętrz
/ 103
„W namalowanej ciszy i skupieniu” – literackie próby indywidualizacji bohaterek
scen rodzajowych Vermeera / 127
Rozdział 3. Martwa natura / 161
Między malarskim a literackim widzeniem rzeczy – siedemnastowieczna martwa natura
holenderska
w refleksji Czapskiego i Herberta / 161
Realizm metafizyczny – Miłosz i „Holendrzy malujący martwe natury” / 193
Rozdział 4. Portret / 221
Kłopoty z podmiotowością w poetyckich rozważaniach nad siedemnastowiecznym
holenderskim malarstwem portretowym / 221
Ludzka twarz malarza – auto portrety Rembrandta w zwierciadle literatury / 238
Część ii. Mali mistrzowie Zbigniewa Herberta – próba rekonstrukcji
Nota edytorska / 281
Wstęp. „Historia sztuki skrajnie subiektywna” / 283
W poszukiwaniu genezy pojęcia petits maîtres / 284
Historia sztuki okiem amatora / 291
Rozdział 1. „Malarz wielkiej proustowskiej melancholii” – Willem Duyster
/ 297
„Proces rehabilitacyjny/ 299
Dolce far niente / 306
„Dojrzała melancholia” / 311
Rozdział 2. „Poeta domu” – Pieter de Hooch / 327
Malarz mieszczańskich wnętrz / 328
„Dom jako kosmos moralny” / 337
Rozdział 3. „Malarz czwartej pory roku” – Hendrick Avercamp 347
Avercamp–Bruegel (i flamandzka tradycja pejzażu) / 352
Przyczynek do biografii artysty z Kampen / 355
Pejzaż zimowy ze ślizgawką – ćwiczenia z ekfrazy / 360
„Mały ekskurs w dziedzinę holenderskich obyczajów hibernalnych” / 366
Naiwność, czyli „cnota pokory wobec rzeczywistości” / 373
Rozdział 4. „Ostatni wizjoner gór w niderlandach” – Hercules Segers /
381
„Odkrycie” Segersa / 383
Dzieje wpływów / 386
Wrażliwość pisarza / 394
Rozdział 5. „Portrecista architektury” – Pieter Saenredam / 401
„Perspektywy” Saenredama / 401
Tajniki warsztatu / 416
Przeciwko abstrakcji / 425
Et exaltavit humiles / 439
Zakończenie / 443
Nota bibliograficzna / 447
Bibliografia / 449
Spis ilustracji / 469
Summary / 471
Indeks osobowy / 479
524 strony, Format: 14.5x21.0cm, oprawa twarda z obwolutą